Trần Xuân Thời
Sự học cần thiết cho cả
đời sống tinh thần lẫn đời sống vật chất. Mục đích của giáo dục chẳng những để
đào luyện con người trở nên giỏi giang về kỹ năng (skill) mà còn tạo cho
con người trở nên cao thượng hơn. Hình tội học (criminology) chứng minh
là đa số những người liên hệ đến tội phạm có trình độ văn hoá kém, hoặc thuở nhỏ
không được giáo dục đúng cách. Vì thế người ta thường nói mở thêm một nhà trường
sẽ giúp đóng cửa một nhà tù. «He who
opens a school door, closes a prison» (Victor Hugo).
Đặc điểm của người có học vấn
Họ thường:
(1) Ít lo âu, vì người
có văn hóa có thể tiên đoán được sự việc xảy ra và biết cách ứng phó. «Khi vui thì hãy vui nhưng đừng tự kiêu, khi
tai họa đến thì phải lo nghĩ mà chớ buồn phiền». Làm người phải biết tỉnh
trí, đừng kinh, mới dễ dàng mưu sinh thoát hiểm. «Nhân vô viễn lự, tắc hữu cận ưu». Người mà không biết lo xa, tai họa
ắt sẽ gần kề.
(2) Thứ đến, người có
học thường tránh được lầm lỗi, vì dễ nhận biết được phải, trái trong các quyết
định dân sự hay phương cách bày binh bố trận ngoài chiến trường. Đặc điểm của
xã hội dân chủ là khó có sự đồng nhất về tư tưởng vì tôn trọng đa nguyên, bá nhân,
bá tánh. Tuy vậy, mặc dù phải, trái đôi khi không do chính mình quyết đoán mà
được xét định theo tiêu chuẩn phổ quát hầu như được mọi tổ chức chính trị, tôn
giáo, xã hội công nhận để tránh sự hỗn loạn. Đó là nguyên tắc đa số (majority rule), còn gọi là nguyên
tắc tôn trọng ý chí chung.
Ý chí chung (the will
of the majority) được áp dụng để phân định khi có sự bất đồng ý kiến xảy ra.
Quyết định chọn các vị lãnh tụ trong các hội đoàn, tổng thống trong các quốc
gia tự do đều được tuyển chọn theo nguyên tắc đa số. Trong lĩnh vực tôn giáo
như Đức Giáo Hoàng cũng được chọn theo nguyên tắc đa số. Vấn đề đúng, sai, do
đa số quyết định. «What is right or wrong
is being determined by the will of the majority» (John Locke), hoặc theo mẫu
mực được truyền bá từ đời này sang đời khác qua phong tục, tập quán hay luật lệ
chung của xã hội hoặc lấy quyết định giữa chốn đình trung như Hội Nghị Diên Hồng.
Trên thế gian, chỉ có các nước độc tài đảng trị lạc hậu, không áp dụng nguyên tắc
nhân dân tấn phong cáp lãnh đạo quốc gia qua các cuộc bầu cử tự do, như Trung
Hoa, Bắc Hàn, Cuba và Việt Nam…
(3) Thứ ba là người
có học ít khi sợ sệt. «Úy thủ, uý vĩ»,
sợ đầu, sợ đuôi, làm gì cũng sợ.!. Sợ sệt thường do sự thiếu hiểu biết hoàn cảnh
tạo nên. Những nhà độc tài sợ không khuất phục được quần chúng nên thường áp dụng
biện pháp khủng bố. Sợ vì không biết cách giải quyết vấn đề hay sợ bị chống đối
vì không tiên đoán trước được phản ứng của người khác.
Muốn sự phán đoán được
công minh, một số tiêu chuẩn cần được lưu ý:
1) Vô ý: Xét việc,
đừng lấy ý riêng, tư dục, mà phải xét theo lẽ phải hay lẽ thường tình (common
sense).
2) Vô tất: Là
không nên quyết đoán là việc đó làm được hay không làm được mà phải tạo cơ hội
để thực hiện mới biết dễ hay khó. Không nên chủ quan bác bỏ những ý kiến hữu
ích của tha nhân theo ý nghĩ thiển cận của mình mà phải biết chấp nhận thử
thách.
3) Vô cố: Vô cổ tức
là không cố chấp, phải biết nhìn xa hiểu rộng theo lẽ phải mà thi hành.
4) Vô ngã: Vô ngã
là quên mình, phải chí công vô tư để phục vụ nhân quần xã hội, hành sự theo lẽ
phải, chứ không chỉ làm những việc có lợi cho cá nhân mình. (Luận Ngữ). «Nếu phải cân nhắc giữa công ích và tư lợi,
quyền lợi cá nhân và quyền lợi của quốc gia, dân tộc thì kẻ trượng phu phải hy
sinh quyền lợi cá nhân cho đại nghĩa.» (Khuất Nguyên).
Sách
Luận ngữ có ghi sáu điều tai hại của sự thất học.
1)
Người ham điều nhân ma không học dễ trở nên ngu muội
2)
Người ham đức trí mà không chịu học thì bị cái hại là phóng đãng.
3)
Người trọng chữ tín mà không chịu học thì có cái hại là dễ bị lường gạt.
4)
Người thích sự ngay thẳng mà không chịu học thì hoá ra nóng nảy.
5)
Người dũng cảm mà không chịu học thì dễ biến thành phản loạn.
6)
Người cương quyết mà không chịu học thì hoá ra cường bạo.
Trong
suốt 30 năm (1945-1975), chương trình giáo dục quốc gia chúng ta có phần lơ là
vế phần giáo dục công dân liên quan đến hiểm họa Cộng sản «Người ham điếu nhân mà không học dễ trở nên ngu muội». Đó cũng là
một yếu tô dẫn đến quốc nạn năm 1975. Lời khuyên «Tiên trách kỷ, hậu trách nhân» thật chi lý.
Sự
học nói chung không phải chỉ là đọc sách vở mà còn học hỏi qua công việc làm,
thu thập kinh nghiệm, giải quyết mọi vấn đề liên quan đến đời sống hằng ngày.
1)
Muốn học, trước tiên phải biết phục thiện, biết làm theo điều phải, không tự ái
«Bất sỉ hạ vấn». Hỏi người nhỏ tuổi
hơn mình hoặc người làm việc dưới quyền mình vẫn không cảm thấy hổ thẹn.
2)
Phải có thiện chí, tìm hiểu và hỏi han. Khổng Tử khuyên môn sinh «Người nào không hỏi phải làm sao thì ta cũng
chẳng có cách nào chỉ bảo cho họ được. Kẻ nào không hăng hái muốn hiểu thì ta
cũng không thể giúp cho hiểu được. Kẻ nào không tỏ ý muốn hiểu biết thì ta cũng
không thể giúp cho họ phát triển được. Ta vén lên một góc mà chẳng tự tìm được
ba góc kia thì ta không giảng thêm nữa».
3)
Tạo hóa tạo nên nhân loại như những cây gỗ quý. Nếu không biết học hỏi thì gỗ
quý sẽ biến thành gỗ mục. «Gỗ mục thì
không chạm khắc lên được, cũng như vách bằng đất bùn thì không tô vẽ lên được».
Nói khác đi trí tuệ là viên ngọc, nhưng ngọc bất trác sẽ bất thành khí.
Phương
pháp học hỏi hiệu nghiệm
1)
«Nên nghe cho nhiều, điều gì còn nghi ngờ
thì để đó, tìm hiểu thêm, để tránh cái hại là sẽ bị thiên hạ chê cười. Điều gì
biết rõ ràng chắc chắn thì nên nói, nhưng cũng nên nói một cách ôn tồn».
2)
«Nên thấy cho nhiều, những gì thấy chưa
được rõ thì để đó đừng làm. Còn những gì biết rõ thì cũng nên làm một cách cẩn
thận, như vậy sẽ ít phải ăn năn.»
3)
Học hỏi được những điều hay lẽ phải cũng cần được áp dụng vào đời sống hằng
ngày hay truyền thụ cho người khác. Nếu không, kiến thức sẽ trở thành mai một.
Anh ngữ cũng có câu. «The knowledge or
wisdom he has in his head is of no use to anyone unless he can communicate it
to others». Có kiến thức mà không áp dụng được vào đời sống hoặc không
truyền thông được cho người khác thì kiến thức đó sẽ trở thành vô dụng, chẳng
khác nào ăn vào mà không tiêu hoá.
Ở đời có ba hạng thức giả:
1)
Không ai dạy mà biết được đạo lý. «Sinh nhi tri giả, thượng giả» là hạng
siêu việt.
2)
Có đi học mới biết được. «Học nhi tri chí giả, thứ giả» là hạng khoa
bảng thường tình.
3)
Dốt mà chịu học hỏi. «Khốn nhi học chi, hữu ký giả» là hạng có chí thì
nên.
Ngoài
ra những người dốt mà không chịu học là hạng «cũng liều nhắm mắt đưa chân, thử xem con tạo xoay vần đến đâu». «Khốn nhi bất học, ân tư vĩ hạ hỉ».
Xã hội Tây phương cũng thường phân
loại:
1)
Professionals with great mind talk about ideas. Chuyên viên giỏi thường
nêu lên sáng kiến.
2)
Professionals with average mind talk about current events. Chuyên viên
trung bình thường bàn những sự việc đang xảy ra và
3)
Professionals with small mind talk about people. Chuyên viên thường hay
bàn về chuyện thế thái nhân tình.
Dù
thuộc hạng nào chăng nữa, vì tự chọn hay vì hoàn cảnh cá nhân, mỗi ngày mình
nên xét ba điều: «Mình giúp ai việc gì,
có giúp hết lòng không; giao du với bạn bè có giữ được sự trung tín không; mình
có học hỏi thêm được điều gì mới mẻ trong ngày không».
Diễn
trình giáo dục là diễn trình thu nhận kiến thức, tinh luyện suy luận và phát
triển sáng tạo qua diễn tiến 8 giai đoạn:
(1)
«Thâm cứu sự vật, sự việc (cách vật); (2)
để lĩnh hội được nguyên lý của sự vật (trí tri); (3) nhờ đó nhận thức mới được
đúng đắn, ý nghĩ mới thành thực (chánh ý); (4) từ đó tâm tư mới ngay thẳng
(thành tâm); (5) bản thân mới tu dưỡng (tu thân); (6) hấu có thể để chỉnh đốn tốt
gia đình (tề gia); (7) lãnh đạo tốt quốc gia (trị quốc) và (8) giữ cho thiên hạ
được thái bình (bình thiên hạ)».
Giáo
dục Đông-Tây:
Cách
học của người Tây phương và người Á Đông có điểm khác nhau được lưu ý là Á Đông
học để lấy bằng cấp, «từ chương, trích cú»
(Test- taking skill/ based education on memorization and constant testing), học
thuộc lòng để thi test. Giáo dục Tây phương chú tâm giúp sĩ tử biết suy tư,
thông đạt, phát minh, áp dụng kiến thức vào đời sống để giải quyết thế sự (how
to get their kids to communicate, to think, to solve problems).
Các
nhà giáo dục giám định phương pháp giáo dục Đông Tây (International rankings)
nhận định nền giáo dục Hoa Kỳ xếp hạng cao trên thế giới nhờ phương pháp giáo
dục khích lệ học sinh, sinh viên suy tư, đối thoại với nhau và với thầy, học
cách giải quyết vấn đề. Hoa Kỳ đã đầu tư vào nền giáo dục khoảng # 3% GDP hằng
năm vào ngân sách giáo dục quốc gia. Tổng Sản lượng (Gross Domestic Product)
của Hoa Kỳ năm 2018 là 20.50 ngàn tỷ (trillion).
Môt
nhà giáo dục Á Đông nhận xét: «When I
went to college in the
Đặc
biệt nền giáo dục Hoa kỳ khuyến khích hoc sinh, sinh viên thách thức kiến thức
theo tập quán hay quy ước kể cả thách thức giới hữu trách trong các ngành sinh
hoạt nhân sinh. «Most of all,
Học
sinh, sinh viên Tây phương nghiên cứu các môn học qua sách giáo khoa được cập
nhật hằng năm và đến lớp dành thì giờ nghe giảng bài, thảo luận và giải quyết
vấn đề. Trong lúc đó, trong các trường học Á Đông, không có sách giáo khoa cấp
phát hay bán cho học sinh, sinh viên. Học sinh, sinh viên đến lớp dùng hết thì
giờ chép bài. không có thì giờ tranh luận, học sinh sợ thầy không dám đặt câu
hỏi, lớp học thiếu sinh khí... Thầy thì lấy sách giáo khoa Tây phương dịch ra
vài chương đọc cho sinh viên chép lại để học. Có khi sách giáo khoa, gồm 18
chương, dày 600 trang cho mỗi môn học, thầy chỉ dịch một vài chương để đọc cho
sinh viên chép. Vì thế, kiến thức của sinh viên, thiếu đầu, hụt đuôi. Khi qua
các nước Tây phương, mặc dù có bằng cấp, nếu không nhật tu kiến thức hay tìm
học thêm một nghề chuyên môn «cấp tốc»
thì sinh kế khó được hanh thông.
Thu
nhận kiến thức để lãnh nhận chứng chỉ, văn bằng, chỉ mới là giai đoạn đầu. Nếu
mới đạt được giai đoạn này mà đã tự thỏa mãn thì chỉ mới đạt đến sự hiểu biết
vòng ngoài, «cách vật trí tri,» nhưng
chưa đạt đến trình độ thành ý, chánh tâm, tu thân, tề gia, trị quốc và bình
thiên hạ.
Học
để hiểu biết và giỏi giang hơn về một ngành chuyên môn là điều tốt. Nhưng nếu
chỉ để mong được an nhàn, sống lâu, giàu bền, còn việc ái hữu, cộng đồng, xã
hội quốc gia, không thèm nghĩ đến thì chưa đạt đến trình độ tri thức.
Vì
thế, triết lý giáo dục nhân bản không dừng lại ở mức độ thu nhận kiến thức để
trở thành chuyên viên mà còn tiến đến chủ đích làm cho con người trở nên cao
thượng hơn. «Thượng vì đức, hạ vì dân»
để làm gương cho hậu thế.
Phối hợp đạo lý làm người và kiến thức để giúp
đời là dấu chỉ của kẻ sĩ, như quan niệm của Nguyễn Công Trứ
«Kinh luân khởi tâm
thượng,
Binh giáp tàng hung trung.
Vũ trụ chi giai ngô phận sự.
Phải,
với tinh thần «Vũ trụ chi giai ngô phận
sự» thì «Người chăn cừu xứ Tô Cách
Lan và ông bộ trưởng, đều có công trạng đối với quốc gia.» Một người khoa
bảng có văn bằng và một người mù chữ cũng có công trạng đối với tổ quốc, miễn
là làm xong nhiệm vụ mà tổ quốc giao phó.
Năm
1843, Tướng Quân Nguyễn Công Trứ bị giáng chức làm linh thú ỡ Quảng Ngãi. Ông
quan niệm «Khi làm tướng, tôi không lấy
làm vinh, thì lúc làm lính có chi mà nhục». Quan niệm này đúng với cương
thường, đạo nghĩa. quyết tâm phục vụ chính nghĩa quốc gia, dân tộc, thể hiện
thái độ «tâm»đã định và «tính» đã an. (Tri kỳ tâm, tận kỳ
tính).
«Miển hương đảng đã
khen rằng hiếu nghị,
Đạo lập thân, phải giữ lấy cương thường».
Triết
lý giáo dục nhân bản, dân tộc, khai phóng, quan niệm «Cái học khoa cử chỉ là manh áo bên ngoài, là con đường đi vào đạo sống».
Nếu không đạt được chính đạo, nghĩa là không phục vụ chân lý, chính nghĩa, quốc
gia, dân tộc, thì khoa bảng chỉ có hiệu lực trang trí, chưa đạt đến trình độ
trí thức. Trí thức là người có đức độ, tài cán và biết áp dụng kiến thức để xây
dựng nhân quần xã hội.
Sống
ở Tây phương cực lạc, chúng ta thấy, ngoài các nghề chuyên môn cần trưng bằng
cấp để hành nghế, còn các các viên chức công quyến thường chỉ ký tên và không
đề học vị, vì cần hoà mình với quần chúng.
Xã hội Tây phương, trong sinh hoạt xã hội hằng ngày thường không
phân biệt hệ cấp giáo dục, giai cấp xã hội, theo quan niệm «Nhân cách quan trọng hơn kiến thức- Character
is higher than intellect» (Ralph W. Emerson).
Có
thể suy diễn thêm là người Tây phương tôn trọng kiến thức mỗi khi kiến thức đó
có thể áp dụng vào đời sống hằng ngày để xây dựng nhân quần xã hội hay «Tri, hành hợp nhất». Ngày nay học tập,
ngày mai giúp đời: Học và tập, học và áp dụng.
Học mà áp dụng được vào đời sống thì lý thú lắm thay! «Học
nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ» (Luận Ngữ). Giáo dục thực tiễn có khả năng thực hành «can do» hơn là chỉ để từ chuơng trích cú
(think about”) theo quan niệm: «We respect knowledge and education, but
only to the extent that it helps us solve problems» bao hàm chủ trương thực dụng (Pragmatism).
«Tân Gia vừa vượt con tàu
Mới hay vũ trụ một màu bao la
Giật mình …khi ở xó nhà
Văn chương chữ nghĩa khéo là trò chơi»
Người
ta thường nói: «Tri thức tôn giáo thường
do mặc khải (revelation). Tri thức triết học do lý trí quan niệm mà lãnh hội.
Tri thức khoa học do thực nghiệm. Cái học khoa cử chỉ là manh áo bên ngoài, là
con đường đi vào đạo sống». Nếu không đạt được chính đạo, nghĩa là không
nhằm phục vụ chân lý, chính nghĩa, quốc gia, dân tộc, thì khoa bảng chỉ có hiệu
lực trang trí, chưa đạt đến trình độ trí thức. Trí thức là người có đức độ, tài
cán và biết áp dụng kiến thức để xây dựng nhân quần xã hội.
«Sự học tuy khó khăn, nhưng khi biết áp dụng
kiến thức vào đời sống thì thành quả sẽ rất ngọt ngào, là phương cách đầu tư,
thâu được nhiều lợi nhuận nhất.» «An
investment in knowledge pays the best interests», qua diễn trình «cách
vật, trí tri, thành tâm, chánh ý, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ.»
«Học vấn là hành trình suốt cuộc đời, học
nhanh hay chậm không quan trọng, miễn là đừng bỏ học». Điều hay nhất của
học vấn là không ai có thể tước đoạt được kiến thức của mình. «The beautiful thing about learning is that
no one can take it away from you» (B.B. King).
Triết
lý hành động của «trí thức quân tử»
là «Nếu phải cân nhắc giữa tư lợi và công
ích, kẻ trượng phu phải hy sinh tư lợi để phục vụ công ích». Cho nên học và áp dụng kiến thức để làm
việc nhân nghĩa, xây dựng nhân quần xã hội, quốc gia dân tộc thật là một nguồn
vui vô tận. «Học nhi thời tập chi, bất
diệc duyệt hồ».
Nền
giáo dục của Việt Nam Cộng Hoà trước năm 1975 là nền giáo dục nhân bản
(lấy con người làm gốc); dân tộc (tôn trọng giá trị truyền thống dân
tộc); và khai phóng (mở rộng, không bảo thủ, tiếp nhận văn hoá, văn minh
nhân bản thế giới đã giúp đào tạo nên bao thế hệ người Việt Nam Cao quý.
Văn hoá là những gì còn lại sau khi đã quên
hết những gì đã thu nhận ở học đường nhưng cũng như «Ăn vóc, học hay» kiến thức còn lại trong vô thức thể hiện công cha, nghĩa mẹ, ơn thầy, là
gia bảo văn hoá dân tộc, hồn thiêng sông nuí, khí phách của biết bao vị anh
hùng dân tộc, nêu gương sáng cho hậu thế.
«Education is what remains after
one has forgotten everything he learned in school» (Albert Einstein).
Nền giáo dục nhân bản của
VNCH đào tạo người Việt cao quý xứng đáng với
nền tảng nhân bản (humanistic) «Nhân linh ư vạn vật» chủ trương «Nhân giả vô địch». Nền giáo
dục của CSHN theo chủ nghĩa vô thần, vun trồng thú tính (aminality) chủ trương «Vô độc bất trượng phu». «Trí, phú, địa hào, đào tận gốc, trốc tận rễ».
Tôn
giáo, luân lý xã hội của người Việt quốc gia chủ trương «Nhân giả vô địch – trí tuệ thắng gươm giáo;
tình thương thắng bạo tàn; dân chủ thắng độc tài». « Il n'y a que deux puissances au monde, le sabre et l'esprit: à la
longue, le sabre est toujours vaincu par l’esprit» (There are only two
powers in the world, saber and mind; at the end, saber is always defeated by
mind). (Napoléon Bonaparte). Cho đến cuối thập niên 1980, Cộng Sản Quốc Tế
chiếm gần 1/2 thế giới. Sau năm 1990 chỉ còn lại 4 nước theo chủ nghĩa Cộng
sản: Tầu
Nhân
thế, dù có phần khác nhau về văn hoá, sắc tộc, địa phương nhưng đều là tinh hoa
mà Hoá Công đã tạo dựng để quản trị vũ trụ, nên chúng ta có sứ mệnh trân trọng
ơn Trên cho trọn vẹn.
Các
bậc thềm giáo dục từ gia đình đến học đường và xã hội: bậc thềm nào cũng thần
diệu cả.
«Tout
seuil est une sacré chose».
Trần Xuân Thời
No comments:
Post a Comment