Nhân Sinh Quan Của Tôi
Nguyễn Hiến Lê
Trong hồi ký của mình, Nguyễn Hiến Lê đã viết:
Rải rác trong các
tác phẩm của tôi, thường đưa ra những suy tư, ý kiến của tôi về nhiều vấn đề,
dưới đây tôi lựa và gom lại một số thuộc về nhân sinh quan:
1. Đời sống tự nó
vô ý nghĩa, trừ ý nghĩa truyền chủng, nhưng mình phải cho nó một ý nghĩa. Từ
hồi ăn lông ở lỗ đến nay, nhân loại quả đã tiến về rất nhiều phương diện. Chúng
ta được hưởng công lao, di sản của biết bao thế hệ, thì phải duy trì di sản đó
và cải thiện nó tùy theo khả năng mỗi người.
2. Chúng ta làm
điều phải vì tin nó là điều phải, chứ không phải vì ý muốn của Thượng Đế hay
một thần linh nào, cũng không phải vì mong chết rồi được lên Niết Bàn hay Thiên
Đàng.
3. Quan niệm
thiện ác thay đổi tùy thời, tùy nơi. Cái gì ích lợi cho một xã hội vào một thời
nào đó thì được xã hội đó cho là thiện; cũng cái đó qua thời khác không còn ích
lợi nữa, mà hóa ra có hại thì bị coi là ác. Ví dụ đạo tòng phu, tòng tử của phụ
nữ có lợi cho gia đình, xã hội ở thời nông nghiệp, tới thời kỹ nghệ, không còn
lợi cho gia đình, xã hội nữa nên mất giá trị. Khi sản xuất được ít, đức tiết
kiệm được đề cao; ngày nay ở Âu Mỹ, sản xuất vật dụng thừa thải quá, nên sự
phung phí gần thành một bổn phận đối với xã hội. Tuy nhiên vẫn có một số giá
trị vĩnh cửu, dân tộc nào văn minh cũng trọng, như đức nhân, đức khoan hồng,
công bằng, sự tự do, tự chủ…
4. Đạo nào cũng
phải hợp tình, hợp lý (bất viễn nhân) thì mới gọi là đạo được. Tôi không tin
rằng hết thảy loài người chỉ thấy đời toàn là khổ thôi; cũng không tin rằng hết
thảy loài người thích sống tập thể, không có của riêng.
5. Đạo Khổng thực
tế nhất, hợp tình hợp lý nhất, đầy đủ nhất, xét cả về việc tu thân, tề gia, trị
quốc. Vậy mà tới nay lý tưởng của ông, nhân loại vẫn chưa theo được. Về tu
thân, ba đức nhân, trí, dũng luyện được đủ tình cảm, trí tuệ và nghị lực của con
người.
6. Nên trọng dư
luận nhưng không nên nhắm mắt theo dư luận. Biết đắc nhân tâm, nhưng cũng có
lúc phải tỏ nỗi bất bình của mình mà không sợ thất nhân tâm.
7. Mỗi người đã
phải đóng vai trò trong xã hội thì tôi lựa vai trò thư sinh. Sống trong một gia
đình êm ấm giữa sách và hoa, được lòng quí mến, tin cậy của một số bạn và độc
giả, tôi cho là sướng hơn làm một chính khách được hàng vạn người hoan hô, mà
còn có phần giúp ích cho xã hội được nhiều hơn chính khách nữa. Nhưng làm nhà
văn thì phải độc lập, không nên nhận một chức tước gì của chính quyền.
8. Ghi được một
vẻ đẹp của thiên nhiên, của tâm hồn, và tả được một nỗi khổ của con người khiến
cho đời sau cảm động, bấy nhiêu cũng đủ mang danh nghệ sĩ rồi.
9. Văn thơ phải
tự nhiên, cảm động, có tư tưởng thì mới hay. Ở Trung Hoa thơ Lý Bạch, văn Tô
Đông Pha hay nhất. Ở nước ta, thơ Nguyễn Du tự nhiên, giản dị mà bài nào cũng
có giọng buồn man mác.
10. Tôi
khuyên con cháu đừng làm chính trị, nhưng nếu làm thì luôn luôn phải đứng về
phía nhân dân.
11. Một xã
hội văn minh thì nhà cầm quyền không đàn áp đối lập; cùng lắm chỉ có thể ngăn
cản họ để họ đừng gây rối thôi, tuyệt nhiên không được tra tấn họ. Phải tuyệt
đối tôn trọng chính kiến của mọi người.
12. Một xã
hội mà nghề cầm bút, nghề luật sư, không phải nghề tự do, thì không thể gọi là
một xã hội tự do được.
13. Khi
nghèo thì phải tận lực chiến đấu với cảnh nghèo vì phải đủ ăn thì mới giữ được
độc lập và tư cách của mình. Nhưng khi đã đủ ăn rồi thì đừng nên làm giàu, phải
để thì giờ làm những việc hữu ích mà không vì danh vì lợi. Giá trị của ta ở chỗ
làm được nhiều việc như vậy hay không.
14. Chỉ nên
hưởng cái phần xứng đáng với tài đức của mình thôi. Nếu tài đức tầm thường mà
được phú quý, hoặc được nhiều người ngưỡng mộ thì thế nào cũng sẽ mang họa vào
thân.
15. Hôn
nhân bao giờ cũng là một sự may rủi. Dù sáng suốt và chịu tốn công thì cũng
không chắc gì kiếm được người hoàn toàn hợp ý mình; phải sống chung năm ba năm
mới biết rõ được tính tình của nhau. Từ xưa tới nay tôi chỉ mới thấy cuộc hôn
nhân của ông bà Curie là đẹp nhất, thành công nhất cho cá nhân ông bà lẫn cho
xã hội. Hiện nay ở Mỹ có phong trào kết hôn thử, tôi cho rằng chưa chắc đã có
lợi cho cá nhân mà còn có thể gây nhiều xáo trộn trong xã hội.
16. Có
những hoa màu sắc vô hương mà ai cũng quí như hoa hải đường, hoa đào; nhưng đàn
bà nếu chỉ có sắc đẹp thôi, mà không được một nét gì thì là hạng rất tầm
thường. Chơi hoa tôi thích nhất loại cây cao, có bóng mát, dễ trồng và có hương
quanh năm như ngọc lan, hoàng lan. Ở đâu tôi cũng trồng hai loại đó.
17. Rất ít
khi con người rút được kinh nghiệm của người trước. Ai cũng phải tự rút kinh
nghiệm của mình rồi mới khôn, vì vậy mà thường vấp té. Nhưng phải như vậy thì
loài người mới tiến được.
18. Cơ hồ
không thể thay đổi được bản tính con người: người nóng nảy thì tới già vẫn nóng
nảy, người nhu nhược thì tới già cũng vẫn nhu nhược. Nhưng giáo dục vẫn có ích
lợi.
19. Không
nên cho trẻ sung sướng quá. Phải tập cho chúng có quy củ, kỷ luật biết tự chủ
và hiểu rằng ở đời có những việc mình không thích làm nhưng vẫn phải làm, và
làm thì phải làm ngay, làm đàng hoàng, làm cho xong.
20. Thay
đổi bản tính loài người như Mặc Tử, như Karl Marx muốn là chuyện không dễ một
sớm một chiều. Thế giới còn những nước nhược tiểu có nhiều tài nguyên thì còn
bọn thực dân họ chỉ thay đổi chính sách thôi. Thực dân nào cũng vậy. Khi họ
khai thác hết trên mặt đất, trong lòng đất thì họ sẽ khai thác biển, đáy biển.
Họ còn sống lâu. Tuy nhiên, cũng phải nhận rằng sự bóc lột trong một nước tân
tiến thời này đã giảm nhiều, thì sau này sự bóc lột các dân tộc nhược tiểu cũng
sẽ giảm đi lần lần.
21. Xã hội
bao giờ cũng có người tốt và kẻ xấu. Như Kinh Dịch nói, lúc thì âm (xấu) thắng,
lúc thì dương (tốt) thắng; mà việc đời sau khi giải quyết xong việc này thì lại
sinh ra việc khác liền; sau quẻ Ký tế (đã xong) tiếp ngay tới quẻ Vị tế (chưa
xong). Mình cứ làm hết sức mình thôi, còn thì để lại cho các thế hệ sau.
22. Hồi
trẻ, quan niệm của tôi về hạnh phúc là được tự do, độc lập, làm một công việc
hữu ích mà mình thích, gia đình êm ấm, con cái học được, phong lưu một chút chứ
đừng giàu quá. Nhưng hồi 50 tuổi tôi thấy bấy nhiêu chưa đủ, cần thêm điều kiện
này nữa: sống trong một xã hội lành mạnh, ổn định và tương đối thịnh vượng.
Nguyễn Hiến Lê
(1912-1984)